ده پرسش، ده پاسخ درباره شبکه ملی اطلاعات یا گرانترین پروژه اینترنتی ایران: از تبلیغات تا واقعیات
پس از ده سال انتظار برای راه‌اندازی آنچه ابتدا در ایران «اینترنت ملی» خوانده شده بود و علیرغم صحبت‌های ضدونقیض مسوولین درباره ویژگی های یک پروژه ملی در ایران، سرانجام در هفتم شهریور ماه ۱۳۹۵ فاز اول آن به عنوان « شبکه ملی اطلاعات»، توسط اسحاق جهانگیری، معاون اول حسن روحانی افتتاح شد. اما «شبکه ملی اطلاعات چیست»؟ چه کارکردهایی دارد و معنی راه اندازی آن برای کاربران ایرانی چیست؟
در زیر ده سوال عمده‌ای پرداخته‌ایم که همواره درباره «اینترنت ملی» و یا آنچه هم اکنون به عنوان «شبکه ملی اطلاعات» معرفی شده مطرح می شود. سوالاتی که افتتاح فاز اول این شبکه از حجم سوالات در مورد کارکرد و ویژگی‌های این شبکه، که گرانترین پروژه حکومتی در زمینه اینترنت به شمار می رود، کم نکرد.
اسحاق جهانگیری معاون اول حسن روحانی در سخنرانی خود در مراسم افتتاحیه این شبکه گفت: «طی سه سال گذشته برای این پروژه۲۰هزار میلیارد تومان هزینه شده است.» اما درباره بودجه مصرف شده برای شبکه ملی اطلاعات روایت‌های گوناگونی وجود دارد که به دلیل عدم شفافیت در این مورد مشخص نیست دقیقا چه مبلغی برای این پروژه هزینه شده است.
در سال ۱۳۸۴ بودجه لازم برای پیاده سازی شبکه ملی اطلاعات که در آن زمان اینترنت ملی شناخته می‌شد، مبلغی معادل یک میلیارد دلار معادل (حدود ۹۰۰ میلیارد تومان) پیش بینی شده بود که با بعد از فراز و نشیب‌هایی در مجلس شورای اسلامی در نهایت مبلغ ۵۶۶ میلیارد تومان بین سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸ برای اجرای این طرح به شرکت مخابرات ایران که وابسته به دولت بود و همچنین شرکت ارتباطات زیرساخت اختصاص یافت. همچنین در مرداد ۱۳۸۶ با تصویب شورای اقتصاد وزارت ارتباطات مبلغ ۳۵۰ میلیارد تومان به این طرح اضافه کرد.
در دولت حسن روحانی نه تنها بودجه‌ای به طرح شبکه ملی اطلاعات اختصاص نیافت بلکه با حذف بودجه آن از برنامه ششم توسعه باعث اعتراض‌های بسیار از طرف رسانه‌ها و افراد اصولگرا شد. گرچه محمود واعظی وزیر ارتباطات و فن آوری اطلاعات نه به طور رسمی ولی در شبکه اجتماعی کلوب این موضوع را تکذیب کرد. با این وجود به گزارش خبرگزاری مهر اسحاق جهانگیری معاون اول حسن روحانی در سخنرانی خود در مراسم افتتاحیه این شبکه گفت: «طی سه سال گذشته برای این پروژه۲۰هزار میلیارد تومان هزینه شده است.» در مجموع به نظر میرسد این پروژه از روز نخست تا امروز مبلغی در حدود ۹۳۶ هزار میلیارد تومان هزینه داشته است.
۱. شبکه ملی اطلاعات یا اینترنت ملی؟
آنچه مسوولین ایران ده سال پیش آن را «اینترنت ملی» نامیدند و برخی مواقع حتی از آن به عنوان «اینترنت حلال» هم نام برده شد هم اکنون به «شبکه ملی اطلاعات» تغییر نام داده است. در فروردین سال ۹۰، معاون نظارت و هماهنگی در سیاست‌های اقتصادی معاون اول محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت این شبکه را اینچنین توصیف کرد که «نخستین شبکه اینترنت حلال که از سایت‌های غیراخلاقی پاک شده است، برای نخستین بار در ایران راه‌اندازی می‌شود.» علی آقا محمدی با بیان اینکه مقدمات راه‌اندازی این شبکه در کشور آماده شده است حتی مدعی شد که «می‌توان شبکه اینترنت حلال را توسعه داد و به سایر کشورهای اسلامی و همسایه متصل کرد.»
برداشت اولیه از طرح موضوع اینترنت ملی این بود که قرار است با ایجاد یک شبکه داخلی، دسترسی کاربران داخل ایران را به شبکه جهانی اینترنت قطع کرد. اما پس از مدتی مسوولان متوجه شدند که چنین اقدامی عملا امکان پذیر نیست چرا که عملا فعالیت موسسات آموزش عالی، بانک‌ها، شرکت‌ها، دستگاه‌های دولتی، پلیس، و بسیاری دیگر از نهادها و موسسات عملا می‌توانست مختل شود. به علاوه در صورت جدا کردن ایران از اینترنت جهانی، باید برای همه این موسسات مجوز دسترسی صادر می‌شد که به علت تنوع و گسترده بودن آنها، عملا طرح جداسازی را بی اثر و یا اجرای آن را با مشکلات جدی ایجاد می‌کرد.
برای همین موضوع «اینترنت ملی» از دستور کار خارج شد. هم اکنون آنچه «شبکه ملی اطلاعات» نامیده می‌شود، مبتنی بر ایجاد شبکه‌ای است که کاربران ایرانی بتوانند از امکاناتی مانند جستجوگر، ای‌میل، مبادلات بانکی و تجاری و در نهایت محتوای تولید شده در داخل ایران بدون دسترسی به خارج از کشور استفاده کنند. درحالی که همچنان شهروندان با محدودیت‌های کنونی مثل فیلترینگ به اینترنت جهانی دسترسی خواهد داشت. اما مقامات امیدوارند که با توجه به وعده سرعت بیشتر و قیمت پایین‌تر سرویس‌های داخلی، مردم از آنها استفاده کنند.
بررسی‌های کمپین نشان می‌دهد که این شبکه نه «اینترنت ملی» و نه حتی «اینترانت ملی» است. بلکه یک شبکه داخلی است که محتوای تولید شده به زبان فارسی را در داخل ایران برای کاربرانی که از آن استفاده می‌کنند، با سرعت بیشتری ارائه میکند. تا این مرحله تنها سرعت کاربر بیشتر می شود. اما این بخش زمینه‌ای است برای مراحل بعدی که امکان شناسایی و نظارت بر ارتباطات کاربران را فراهم میکند.
۲- راه اندازه گرانترین پروژه اینترنتی به چه منظوری است؟
از بررسی سیاست‌های اعمال شده در حوزه اینترنت چنین برمی‌آید که مهمترین نگرانی مسوولان ایرانی که آنها را برای ایجاد «شبکه ملی اطلاعات» تشویق کرده است، نگرانی از مسائلی چون دسترسی شهروندان به اطلاعات آزاد، برقراری امنیت و حفاظت از اطلاعات نهادها و موسسات داخلی از جمله بانک‌ها و سازمان‌های دولتی، فقدان امکان کنترل و نظارت بر ارتباطات بین شهروندان و در نهایت سرعت و قیمت تمام شده اینترنت است. اگر چه موضوع قیمت و سرعت و امنیت اطلاعات نهادهای داخلی کشور، سه موضوع مهم می تواند قلمداد شود، اما عملا جهت گیری سیاست های اینترنتی کشور که مسوولان را برای شکل دهی «شبکه ملی اطلاعات» تشویق میکند، عملا متمرکز بر کنترل کردن دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت و همچنین قابلیت ردیابی و نظارت بر ارتباطات آنهاست. وقتی مردم از سرویس‌هایی استفاده می‌کنند که سرورهای آن در خارج از کشورهستند، عملا امکان رصد کردن ارتباطات آنها به جز با هک کردن امکان پذیر نیست. در حالی که اگر این سرورها در ایران باشند به راحتی می‌توانند همه این ارتباطات را در اختیار داشته باشند.
به خاطر همین رویکرد است که نهادهای امنیتی ایرانی به دولت فشار می آورند که این شبکه ملی سریعتر راه اندازی شود. بررسی‌های و تحقیقات کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران نشان می‌دهد پروژه‌ای که تحت عنوان شبکه ملی اطلاعات پس از بیش از ده سال راه اندازی شد، در واقع واکنشی به فشارهای اعمال شده از سوی مقامات عالی جمهوری اسلامی است تا راه اندازی شبکه‌ای که اهداف اولیه‌ای که مدعی آن بوده را انجام بدهد.
یکی از پیمانکارانی که در طراحی و پیاده سازی این شبکه همکاری داشت به کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران گفت: «ما تا بخشی از پروژه همکاری داشتیم اما در میانه راه به دلیل فشار‌هایی که از سمت نیروهای امنیتی برای پاک کردن اینترنت وارد شد، این پروژه از اینترانت ملی هم تقلیل پیدا کرد به تنها یک شبکه بسته داخلی برای تحویل محتوا. به این صورت که با استفاده از تجهیزات کشینگ سیسکو (Cisco Caching Server) عملا یک CDN داخلی را به نام شبکه ملی اطلاعات راه اندازی کردند تا در برابر فشارهای نیروهای امنیتی [برای راه اندازی سریعتر شبکه] زمان بخرند.»
شبکه تحویل محتوا یا سی‌دی‌ان در واقع یک شبکه بزرگ از سرورهایی است که در چندین نقطه جعرافیایی مستقر هستند. این شبکه‌ها با هدف رساندن هرچه سریعتر محتوای مورد نظر به کاربر راه اندازی می‌شوند. برای مثال اگر کاربری در شهر مشهد درخواست دسترسی به وب‌سایتی که میزبان سایت در تهران است را بدهد، در صورت وجود شبکه تحویل محتوا نیاز نیست تا مسیر از مشهد تا تهران طی شود بلکه با وجود یک شبکه تحویل محتوا در میانه راه، وب‌سایت مورد نظر کاربر سریعتر به دست او خواهد رسید. سریع‌تری شدن دسترسی به وب سایت‌ها در این شبکه تنها در صورتی اتفاق خواهد افتاد که وب‌سایت‌ها به صورت فیزیکی در ایران میزبانی شده باشد.
۳. دلیل علاقه نهادهای امنیتی به شبکه ملی اطلاعات و اینترنت چیست؟
بررسی‌های کمپین نشان می‌دهد که در جلسات عالی سیاست‌گذاری و حتی جلساتی که برای اجرای شبکه ملی اطلاعات تشکیل می‌شد، کارشناسان وابسته به سازمان‌های امنیتی و اطلاعاتی، نه تنها حضور داشته‌اند، بلکه ازاعضای اصلی و تعیین کننده این سیاست‌ها بودند. با توجه به آنکه سپاه پاسداران مالک شرکت مخابرات ایران است، می‌تواند همه ارتباطات آنلاینی را که روی این شبکه توسط کاربران ایرانی انجام می‌شود را رصد کند و به آن دسترسی داشته باشد.
در رابطه با فشارهای نیروهای امنیتی و اطلاعاتی یکی از پیمانکارانی که در طراحی و پیاده سازی این شبکه همکاری داشته است به کمپین گفت: «نهادهای امنیتی که در اکثر جلسات مامورین آنها با اسم و فامیل‌های ناشناس و جعلی شرکت می‌کنند اعتقاد دارند اینترنت را نمی‌شود کنترل کرد، بنابراین راهی جز مسدود کردن دروازه‌های شبکه به خارج و داخل کشور نداریم. یعنی همان سیاستی که در دوران محمود احمدی‌نژاد دنبال می‌شد. به عبارت ساده می‌خواهند یک اینترانت راه اندازی کنند.»
تحقیقات کمپین نشان می‌دهد بخشی از این فشار‌ها مستقیما توسط بیت رهبر ایران، آیت الله خامنه‌ای اعمال می‌شود، تا جای که حتی در جزییترین موارد سیاست‌گذاری دسترسی به اینترنت نیز مستقیما دخالت میکند و وزارت ارتباطات را به انجام فرمان‌های خود وادار می کند.
به عنوان نمونه یک منبع آگاه در وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات به کمپین گفت: «بیت رهبری با عنوان اینکه گزارش‌هایی که از مردم دریافت کرده است نشان‌دهنده نگرانی مردم از بازی‌های آنلاین است، اینطور دلیل می آورد که چون بیشتر بازی‌های آنلاین متعلق به شرکت‌های غیر ایرانی است و از خارج از ایران مدیریت می‌شود، بسیار مخرب هستند و باعث مشکلات زیادی برای خانواده‌ها شده‌اند.»
از جمله آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران، بارها مسوولین اجرایی کشور را به خاطر تعلل در راه اندازی این شبکه که بیش از ده سال از آغاز آن می‌گذرد، مورد سرزنش قرار داد. برای مثال او در تاریخ ۳ شهریور ۱۳۹۵ گفت: «شبکه ملّی اطّلاعات را -که خیلی مهم است آن شبکه‌ی داخلی- ما هنوز پیش نرفته‌ایم؛ خب، با اینکه آقای واعظی هم معتقد به این قضیّه هستند و دوستان همه معتقدند به این قضیّه امّا این پیشرفت نداشته؛ این را بایستی ان‌شاءالله دنبال کنیم که ضربه‌های بی‌جبرانی نزنیم.»
۴. آیا شبکه ملی اطلاعات، امنیت دستگاه‌ها و سازمان‌های متصل به آن را تضمین میکند؟
پاسخ کوتاه به این سوال قطعا منفی است. بر اساس گفته اسماعیل رادکانی، معاون بهره برداری و مدیریت شبکه شرکت ارتباطات زیرساخت امنیت شبکه ملی اطلاع را دو ماژول دیداس پروتکشن و شناسایی و مقابله با فیشینگ «تضمین» می‌کنند، اما این در حالی است که بسیاری از حمله‌های سایبری قدرتمند مانند ویروس استاکس‌نت حتی بدون اینترنت به شبکه ایران نفوذ کرد و فعالیت تخریبی خود را انجام داد. بنابراین حتی اگر ما این دو ماژول معرفی شده را از نظر قدرت مقابله با حملاتی که برای آنها طراحی شدند در سطح بالایی در نظر بگیریم، استفاده از عبارت «تضمین امنیت» برای این شبکه صرف داشتن این دو ماژول بیشتر به یک شوخی شبیه است.
حمله‌های DDoS و فیشینگ با وجود متداول بودن، نوع پیشرفته‌ای از حمله به حساب نمی‌آیند. در حمله DDoS که با هدف از دسترس خارج کردن یک وب‌سایت صورت می‌گیرد، حمله کننده تلاش میکند تا بار زیادی بر روی سرور با ارسال درخواست‌های ممتد و سریع ایجاد کند، تا جایی که سرور دیگر قادر به پاسخ دادن به این درخواست‌ها نباشد.
هر دو این تکنیک‌ها از تکنیک‌های رایج هکر‌های حکومتی ایران به وب‌سایت‌های منتقدین سیاسی است. به عنوان نمونه در روزهای نزدیک به انتخابات مجلس شورای اسلامی برخی از وب سایت‌های مرتبط با اصلاح طلبان از جمله وب سایت «گام دوم» تحت حملات شدید DDoS قرار داشتند و به صورت متناوب از دسترسی خارج می‌شدند.
۵. آیا این شبکه امنیت کاربران را در خطر قرار خواهد داد؟
این نگرانی جدی کاربران ایرانی است. با توجه به عملکرد چند سال گذشته دستگاه‌های امنیتی که بدون توجه به قوانین و بدون طی مراحل قانونی و با اقداماتی مانند هک کردن کاربران، برای به دست آوردن اطلاعات و محتوای ارتباطات آنها اقدام کرده اند و استیلای این نهادها بر سیستم مخابراتی کشور، امنیت کاربران به راحتی می تواند به خطر بیافتد. اظهارات مسوولین ایرانی هم این موضوع را تایید می کند.
برای مثال نصرالله جهانگرد معاون وزیر ارتباطات طی سخنرانی که در روز افتتاح فاز نخست شبکه ملی اطلاعات داشت اعلام کرد که احراز هویت در این شبکه الزامی است. به گفته جهانگرد در شبکه ملی اطلاعات کلیه اتصال‌ها اعم از ثابت و یا سیار دارای هویت واحدی خواهند بود و اگر کاربری دارای شناسه نباشد، قابلیت سرویس دهی به او وجود ندارد.
هر چند جهانگرد پس از پایان همین سخنرانی خود در پاسخ به پرسش یک خبرنگار درباره احراز هویت کاربران در شبکه ملی اطلاعاتگفت: «احراز هویت کاربران به این معنی نیست که دیتای رد و بدل شده آنان را زیر نظر داریم.»
متصل کردن هر کاربر و احراز هویت آن به روشی که اعلام شده خطر امنیتی را نیز برای آن کاربر در پی خواهد داشت. به این ترتیب که تمام فعالیت‌های آنها ذخیره خواهد شد، به صورتی که هر زمانی که مقامات امنیتی و قضایی بخواهد می‌توانند به راحتی به سیاهه فعالیت‌های آن فرد در اینترنت دسترسی داشته باشند. در حال حاضر به دلیل آنکه هیچ نوع احراز هویتی وجود ندارد چنین خطری کاربران ایرانی را تهدید نمی‌کند اما بر اساس برنامه احراز هویتی که در شبکه ملی اطلاعات طراحی شده است، پس از راه اندازی این مرحله هر کاربر باید با کد ملی خود وارد شبکه اینترنت شود.
بنابراین تمام فعالیت‌های او به راحتی قابل شناسایی است. بدین ترتیب حریم شخصی کاربران عملا زیر نظر دستگاه‌های امنیتی خواهد بود.
۶. آیا در صورت استفاده از شبکه ملی اطلاعات، دسترسی کاربران به اینترنت جهانی قطع خواهد شد؟
با وجود گفته‌های مسوولین ایرانی مبنی بر اینکه استفاده از شبکه ملی اطلاعات مانع دسترسی به شبکه جهانی اینترنت نمی‌شود، تحقیقات کمپین نشان می‌دهد در مواردی حتی شرکت‌های ارائه دهنده اینترنت این موضوع را با مشتریان خود در میان گذاشته‌اند که در صورت استفاده از شبکه ملی اطلاعات آنها قادر نخواهند بود تا به وب‌سایت‌های خارج از ایران دسترسی پیدا کنند.
مرتبط
کمیته دفاع از حقوق پیروان ادیان
