افشین اِلیان، استاد حقوق دانشگاه لَیدن در هلند، به تازگی برنده جایزه پیم فورتَین در هلند شد. این جایزه به نام یکی از مشهورترین سیاستمداران معاصر هلند نامگذاری شده که در سال ۲۰۰۲ در این کشور به قتل رسید.
افشین اِلیان یک پناهنده سیاسی از ایران است که از سال ۱۹۸۹ در هلند زندگی می‌کند. او که اکنون ۴۹ سال دارد، علاوه بر تدریس در دانشگاه لیدن، چندین کتاب به زبان هلندی نوشته و سالها با نشریات پرخواننده هلند مانند NRC و Elsevier همکاری داشته است. الیان در نوشته‌هایش نسبت به اسلام دیدگاهی انتقادی داشته و سالهاست که با محافظت پلیس هلند به زندگی و کار ادامه می‌دهد.
پیم فورتین و تروری شوکه کننده برای جامعه هلند
قتل یک شخصیت سیاسی پس از رویدادهای جنگ جهانی دوم در هلند سابقه نداشت. پیم فورتین، استاد دانشگاه و سیاستمدار رُگ‌گوی هلندی برای نخستین‌بار به روشنی دیدگاه‌های خود علیه اسلام و مهاجرت گسترده مسلمانان به هلند را ابراز کرد. او طی مدتی کوتاه به محبوبیت گسترده‌ای در فضای سیاسی این کشورِ آرام دست یافت. ترور پیم فورتین به دست یک شهروند هلندی و آن هم در مدت کوتاه پیش از انتخابات سراسری سال ۲۰۰۲، مردم هلند را شوکه کرد و جنبه دیگری به دیدگاه‌های سیاسی-اجتماعی او افزود.
سیزده سال پس از قتل فورتین گروهی از اعضای خانواده و فعالان سیاسی-اجتماعی در هلند جایزه‌ای به افتخار او نامگذاری کردهاند که نخستین دوره آن به تازگی در شهر روتردام برگزار شد؛ شهری که فورتین در آن به موفقیت‌های گسترده دانشگاهی و سیاسی دست پیدا کرده بود.
جایزه پیم فورتین و “اسلام سیاسی”
برگزارکنندگان، دلیل برگزیدن الیان به عنوان برنده را شهامت و رُک‌گویی او در بیان دیدگاه‌هایش اعلام کردهاند. افشین الیان می‌گوید، از زمان حملات یازده سپتامبر در ایالات متحده، نسبت به گسترش “اسلام سیاسی” در اروپا هشدار می‌داده ولی آن زمان در هلند کمتر کسی حاضر بوده به این مسایل و انتقاد از اسلام گوش فرا دهد یا آن را ابراز کند.
آقای الیان می‌گوید: “تابویی وجود دارد که به خود اسلام پرداخته نشود. هر چه می‌شود می‌گویند این اسلام نیست. از سوی دیگر، به هر کتابخانه‌ای بروید کتاب‌های بی‌شماری در انتقاد از مسیحیت، کمونیسم یا هر مذهب و مکتب دیگری وجود دارد اما چند اثر در انتقاد از اسلام وجود دارد؟ کمتر کسی جرات این کار را دارد. البته پس از آنچه در فرانسه در رابطه با کاریکاتورهای شارلی ابدو و سپس در دانمارک رخ داد فضا تا حدی دگرگون شده است. من معتقدم بزرگترین قربانیان اسلامِ سیاسی خود مسلمانان هستند. به آمار نگاه کنید؛ در افغانستان، یمن، عراق و سودان… درصد ناچیزی از قربانیان غیرمسلمانان هستند. اگر تحلیل نکنیم که در جهان‌بینی اسلامی چه رخ داده، هیچ‌گاه به صلح نخواهیم رسید.”
افشین الیان از فضای محافظه‌کارانه در هلند و اروپا در رابطه با نقد اسلام به شدت انتقاد می‌کند و می‌گوید: “در ایران نمی‌توانید از پیامبر اسلام انتقاد کنید؛ در عربستان سعودی هم همین‌گونه است. در هلند هم عملا نمی‌توانید چون اگر چیزی بگویید باید برای ادامه زندگی، محافظ بگیرید. نقد اسلام هرگز در رسانه‌های اروپایی تقویت نشده است. در گاردین، لوموند… دایما می‌گویند این حرکاتِ خشونت آمیز ربطی به اسلام ندارند. این دقیقا مانند این است که در ایران به مردم بگویید آنچه آقای خمینی انجام داده هیچ ربطی به اسلام ندارد. مردم به شما خواهند خندید.”
پرهیز از یک نوع نگاه به همه مسلمانان
الیان خواهان بررسی مستقیم اسلام است و موضوع را از سه زاویه می‌بیند. او می‌گوید: “در مرحله نخست، اسلام به عنوان یک مسئله شخصی مطرح است. من درباره اسلام به عنوان یک دین فردی هیچ نظری نمی توانم بدهم چون یک موضوع خصوصی است. اما در مرحله دوم درباره اسلام سیاسی می‌توانم نظر بدهم چون جنبه اجتماعی، سیاسی و نظامی دارد. در مرحله سوم هم مسلمانان هستند که هر کدام یک دیدگاه برای خود دارند.”
الیان می‌افزاید: “یک بار در برنامه‌ای در هلند گفتم: مسلمان آتئیست هم داریم! همه با شگفتی گفتند چگونه چنین چیزی ممکن است؟ برایشان توضیح دادم هرکس از پدر و مادر مسلمان به دنیا بیاید به او می‌گویند “مسلمان.” همین! در ایران بسیاری هستند که از صبح تا شب کار می‌کنند، شب هم می‌آیند عرق می‌خورند. به اینها هم می‌گویند مسلمان. یکی هم تمام روز عبادت می‌کند. به او هم می‌گویند مسلمان. یک اسقف چندی پیش برایم نامه‌ای نوشته بود که بسیار خندیده از اینکه گفته‌ام مسلمانان و کاتولیک‌ها بسیار به هم شبیه‌اند از این بابت که همه نوع آدم در میان آنها پیدا می‌شود: بنیادگرا، فاسد و دانشمند. خوشبختانه ما آن عصر تاریک را در اروپا از سر گذارنده‌ایم وگرنه به خاطر این اظهار نظر مرا در اروپا دار می‌زدند.”
افشین الیان “یکی دیدن همه مسلمانان” را خطرناک و غیر علمی می‌داند.
او تاکید می‌کند که آنچه مورد انتقاد اوست، “اسلام سیاسی” است و مسلمانانی که دارای ایده‌های تکفیری هستند.
آقای الیان می‌گوید: “مسلمانان تندرو اسلامِ بسیاری از مسلمانان را از پایه قبول ندارند و بر این باورند که این مسلمانان باید از نو مسلمان شوند. فکر می کنم این ایده را هم از آیت الله خمینی گرفته‌اند که در کتاب “ولایت فقیه” می‌گوید شما اسلام را فراموش کرده‌اید و ما باید شما را دوباره مسلمان کنیم…”
“هلند برای پیم فورتین دلتنگ است”
اعطای جایزه پیم فورتین به پروفسور اِلیان با واکنش گسترده رسانه‌های هلندی همراه شده است. همه روزنامه‌های پرتیراژ هلندی این خبر را پوشش داده‌اند و بار دیگر از دیدگاه‌های پیم فورتین سخن به میان آورده‌اند. افشین اِلیان بر این باور است که هلند برای فورتین “دلتنگ” است. او می‌گوید:
“بسیاری از افرادی که با فورتین مخالف بودند امروزه با احترام از او یاد می‌کنند چرا که اگر سخنان پیم فورتین را مقایسه کنید با سخنانی که این روزها خیرت ویلدرز و دیگران در هلند درباره اسلام می‌زنند، می‌بینید که او چه انسان مودبی بوده است. یک بار روزنامه‌نگاری از او پرسیده بود “اگر شما به قدرت برسید مراکشی‌ها را از هلند بیرون می‌کنید؟” فورتین پاسخ داده بود: “آیا دیوانه شده‌اید؟ اینها مراکشی‌های ما هستند!…”
اِلیان می‌افزاید: “اکنون در هلند بیشتر این اشتیاق پدیدار شده که می‌توان چنین ایده‌هایی را مانند فورتین بیان کرد، نه مانند برخی تندروهای امروزی. ضمنا حزب پیم فورتین همچنان در قدرت است؛ آن هم در شهر روتردام، دومین شهر بزرگ هلند که بزرگترین بندر اروپاست و ضمنا مجسمه‌ای هم از فورتین در آنجا ساخته شده است.”
واکنش‌های ضد و نقیض ایرانیان به جایزه پیم فورتین
هلند میزبان بیش از سی و پنج هزار ایرانی است. اعطای جایزه پیم فورتین به افشین اِلیان، واکنش‌های گوناگونی را در جامعه ایرانیان در هلند به دنبال داشته است. برخی این جایزه را مایه شرمساری جامعه ایرانی و گروهی دیگر آن را مایه افتخار دانسته‌اند. افشین الیان اما به هیچ‌کدام از این دو واکنش اهمیتی نمی‌دهد و معتقد است یکی از دشوارترین کارها این است که ایرانیان را به اعتدال رساند.
این استاد حقوق دانشگاه لیدن می‌گوید: “بخشی از مخالفت‌ها از گروه‌هایی است که اگر عضو آنها نباشی همیشه مخالفند؛ برخی هم به دلیل انتقاد از چهره‌های اسلامی مانند حضرت محمد یا حضرت علی دلخور هستند. از سویی دیگر موافقان هم معمولا دو سه خط از نوشته‌هایم را بیشتر نخوانده‌اند. بارها دیده‌ام زمانی که نوشته‌ای در روزنامه‌ها از من چاپ شده هم‌میهنانم تنها بند نخست آنرا خوانده‌اند و بر پایه آن واکنش نشان داه‌اند. بدون اینکه به استدلال مطرح شده در آن توجهی کنند.”
افشین الیان می‌افزاید: “بسیاری از روشنفکران در ایران و کشورهای اسلامی همواره خواسته‌اند به گونه‌ای رفتار کنند که پدر و مادرشان و جامعه از رفتارشان راضی باشند. به این شکل نمی‌توان یک حرکت جدی انجام داد. کار فکری وابسته به نظر مردم نیست.”
