پیشنهاد وزیر ارشاد برای به‌کار بردن “هموطنان دینی” به‌جای “اقلیت دینی” بحث برانگیز شده است. “اقلیت دینی” در قوانین کشور چگونه تعریف شده و آیا این اصطلاح تحقیرآمیز است؟ دویچه وله نظر برخی از کارشناسان را پرسید.
علی جنتی وزیر ارشاد شامگاه چهارشنبه (۲۹ آوریل / ۹ اردیبهشت) در سفر به استان فارس گفت «همه ایرانیان با هر دین و آئین جزو شهروندان درجه یک محسوب میشوند و ضروری است به جای گفتن اقلیت دینی، لفظ هموطنان دینی به کار برده شود.»
اصطلاح “هموطنان دینی” برای نخستین بار از سوی یک مقام دولتی ایران پیشنهاد میشود اما این اصطلاح نیز موافق و مخالفانی دارد.
بیشتر بخوانید: سال ۹۳ بر اقلیتهای دینی و مذهبی ایران چگونه گذشت؟
چهار روز پیش نیز انتشار سخنانی از وزیر ارشاد در باره اهل سنت حساسیتهایی را برانگیخت طوریکه وزارت ارشاد گفتههای وزیر را تکذیب کرد. علی جنتی هفته گذشته به استان سیستان و بلوچستان سفر کرده بود. خبرگزای ایسنا (۲۴ آوریل / ۴ اردیبهشت) در گزارشی به نقل از وزیر ارشاد نوشت: «باید از کتاب‌های اهل سنت در دانشگاه‌های استانهای سنی‌نشینی که اکثریت آنها اهل سنت هستند، استفاده شود.»
اما این خبر ایسنا بلافاصله از سوی وزارت ارشاد تکذیب شد. در “تکذیبیه” ارشاد آمده است: «وزیر ارشاد درهیچ بخشی از سخنانشان به تدریس کتاب‌های اهل سنت در استانهای سنی‌نشین اشاره نکرده است. بر همین اساس مطلب درج شده از قول وزیر در ایسنا صحت نداشته و صرفا برداشت شخصی خبرنگار این رسانه بوده است».
فعالین امور اقلیتهای دینی و مذهبی تکذیبیه ارشاد را با ادعای جنتی مبنی بر “درجه یک شمردن همه شهروندان کشور” مغایر دانستند.
اکنون نیز پیشنهاد جایگزینی “اقلیت دینی” بحث برانگیز شده و پرسشهای زیادی دراین خصوص مطرح شده است. مثلا این پرسش که آیا مذاهب اسلامی رسمی کشور و یا ادیان غیر رسمی چون بهائیت هم در تعریف “هموطنان دینی” میگنجد. و آیا این مقوله با تعریف “اقلیت دینی” در قانون اساسی منطبق است؟
تعریف اقلیتهای دینی و مذهبی در قانون اساسی
اقلیت دینی چه تعریفی دارد و به چه کسانی اطلاق میشود؟ طبق اصل سیزدهم قانون اساسی ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیتهای دینی شناخته میشوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند. نمایندگان اقلیتهای دینی در مجلس به کتاب آسمانی خود سوگند میخورند. بر اساس همین قانون مذاهب اسلامی چون حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و زیدی به رسمیت شناخته میشوند.
اقلیت واژهای “تحقیرآمیز” است
تعریف اصطلاح اقلیت دینی در قانون اساسی کشور از همان نخستین روزهای تصویب آن بحث برانگیز بوده است. عبدالستار دوشوکی از مرکز مطالعات بلوچ در لندن این تعریف قانون اساسی را ناقص میداند.
وی میگوید: «درعرف سیاسی ـ اجتماعی بینالمللی، اطلاق واژه اقلیت به برخی از شهروندان یک جامعه متساوی‌الحقوق معمولا دلالت مفهومی منفی و بار معنایی توهین آمیزی دارد. اما در جمهوری اسلامی این دلالت تحقیرگونه و تبعیض آمیز جایگاه شرعی و قانونی دارد. در نتیجه بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی همه ایرانیان شهروند درجه یک نیستند، بلکه بنا به جایگاه دینی، مذهبی و قومی به طبقات و مدارج مختلف و برخوردار از حقوق نامتساوی تقسیم شده اند.»
بیشتر بخوانید: حضور دستیار حسن روحانی در کلیسای مسیحیان ایران
آقای دوشوکی اعتقاد دارد که “اقلیت واژهای است که در جوامع مهاجرتی و ناهمگون مورد استفاده قرار میگیرد. اما اقوام و مذاهب مختلف از دیرباز در ایران وجود داشته‌اند و در مناطق خود در اکثریت کامل بودهاند.
وی تاکید میکند: «من با استعمال واژه اقلیت، چه دینی، چه مذهبی و چه قومی مخالف هستم و حتی با واژه هموطنان دینی هم مخالفم. چرا نگوئیم “هموطن” آن هم بدون اشاره و ارجاع به دین و یا مذهب. وانگهی آیا هموطنان بهائی هم “هموطن دینی” هستند یا نه؟ چه واژهای را برای هموطنان غیردینی یا بیدین باید بکار برد؟
به نظر این تحلیل‌گر مرکز مطالعات بلوچ در لندن، اصولا کاربرد این واژه تفرقه برانگیزاست زیرا تلویحا ایرانیان را به “هموطنان دینی” و “هموطنان غیردینی” تقسیم میکند. وزیر ارشاد با پیشنهاد حذف واژه اقلیت شاید نیت خوبی داشته باشد، اما واژهها نمیتوانند تلخی نظام جمهوری اسلامی را برای هموطنان به شیرینی تبدیل بکنند.
مغایرت اصطلاح “اقلیت دینی” با قوانین بینالملل
دیان علائی، نماینده‌ی جامعه‌ی جهانی بهائی در سازمان ملل متحد در گفت و گو با دویچه وله به این موضع اشاره میکند که تعریف “اقلیت دینی” در ایران و بویژه در قانون اساسی کشور مورد قبول بهائیان نیست، زیرا قوانین ایران حقوق شهروندان بهائی کشور را در نظر نگرفته است.
علائی همچنین میگوید بر اساس تعریفی که در قانون اساسی جمهوری اسلامی شده، مذاهب یا باید اسلامی باشند و یا اقلیتهای دینی و بهائیت را اصلا به رسمیت نمی<شناسد.
بیشتر بخوانید: نایب‌رئیس مجلس آلمان: در ایران ترس و کنترل شدید حاکم بود
خانم علائی اضافه میکند: «بهائیان امیدوارند در ایران از حق شهروندی برخوردار شوند. متاسفانه تاکنون در ایران شهروندان کشور حقوق برابری نداشتند. حتی در منشور شهروندی روحانی هم بهائیها به عنوان شهروند به حساب نمیآیند. ما باید بدانیم که از دین چه تفسیری میشود.»
نماینده‌ی جامعه‌ی جهانی بهائی همچنین خاطرنشان میکند تعبیری که در ایران از “اقلیت دینی” شده با معیارها و قوانین بینالملل منطبق نیست. زیرا در این رابطه گزارشگر ویژه آزادی ادیان در سازمان ملل متحد رسما اعلام کرده است که کشورها برای آزادی ادیان موظف هستند و نباید تصمیم بگیرند که کدام آئین یا باور دین هست یا نیست. دولتها حق تعیین رسمی بودن یا غیر رسمی بودن ادیان را ندارند.
خانم علائی میگوید: «ما قبول داریم که بهائیها در ایران اقلیت هستند. حال اگر دولت روحانی بخواهد آئین شهروندی را تصویب بکند که همه ایرانیها با هر دین و آئینی از حقوق برابر برخوردار باشند این خود یک قدم مثبت است و برای بهبود وضعیت حقوق بشر گام مهمی است، اما آیا دولت واقعا چنین کاری را خواهد کرد یعنی بهائیان هم مثل بقیه ادیان آزاد خواهند بود؟»
“هموطنان دینی” بهتر از “اقلیت دینی” است
به نظر حیدر بیات، دین پژوه آذربایجانی مقیم قم پیشنهاد لفظ “هموطنان دینی” وزیر ارشاد در بحثهای مربوط به این موضوع (یعنی اقلیتهای دینی، مذهبی و قومی) “یک قدم به جلو” است.
آقای بیات توضیح میدهد: «حداقل در حیطه اصطلاحات و تعبیرات من این را مثبت ارزیابی میکنم. این نوعی گفتار رسانهای هم هست. تفسیر قانون بحث دیگری است ولی در مقام خطاب، مثلا اقلیت‌ها بعضی وقتها واقعا اقلیت هم نیستند مثلا ترکها اقلیت نیستند. ضمن اینکه “اقلیت” میتواند کمی هم بار تحقیری داشته باشد، “اقل” به معنای کم و کم تر است. شاید همیشه عدد را هم نشان ندهد ولی واژهها یک گستره معنای وسیعی دارند که آدم شاید هر بخشی از آن را غصب بکند و استفاده بکند.»
به گفته حیدر بیات “این گونه مثبت اندیشیدن در عین حال تنشها را هم کم میکند و گامی در جهت تفاهم است. وی تاکید می کند: «ما امیدواریم که همه اینها در حیطه سخن و رسانه نباشد ودر این زمینه بحثهای جدی شود و کارهای اجرایی خوبی هم انجام بگیرد. ولی همه چیز از کلام و سخن آغاز میشود و بعد به اجرا در میآید و من این را به فال نیک میگیرم.»
